Na Podhalu styl podhalański, odrodzony przez Witkiewicza, dokonuje rzeczywiście stylowego odrodzenia całej krainy. A pomiędzy budowniczymi, którzy tu działają, zgoła nie najgorsi są ci budarze chłopscy, którzy styl rozwinięty zrozumieli od razu jako ciągłość tradycji, jako kość z kości odwiecznej chaty podhalańskiej. A czas to już był ostatni…
Ze strony tych samych czynników , od których szczęśliwym przypadkiem wyszło odrodzenie, od przybyszów z doliny, groziła właśnie podhalańszczyźnie zupełna zagłada: zalanie szablonem filisterskiego domu miejskiego, lub co jeszcze gorzej, tandetą indywidualnych konceptów , to znaczy zlepkiem nieorganicznym reminiscencji stylów całego świata. Kto przypatrzy się zabytkom tego, na szczęście krótkiego, okresu , „szwajcarskim” i „fantazyjnym” willom w Zakopanem, ten może mieć przedsmak tego, coby się było stało z Podhala, gdyby nie byli tu zabłądzili tacy ludzie jak Matlakowski i Witkiewicz.
Niestety Zakopanemu zagraża nowy najazd — ze strony „kamienicy „; jest to zjawisko smutne, ale, jak dotąd, tylko lokalne, wynikające ze szczególnych warunków uzdrowiska. — Jeśli ktoś spodziewa się po stylu podhalańskim stylowego odrodzenia budownictwa całej Polski, to jest to rzecz pragnień, przewidywań albo złudzeń, ale stylowe odrodzenie Podhala jest faktem pozytywnym . A jest to rzecz wielkiej wagi. Boć jest to kawał kraju i niemały, i ze względu na swoją wyjątkową piękność, ważny. Gdyby podobnego dzieła mogły dokonać na podstawie swojej własnej tradycji także i inne krainy Polski, to zapewne mielibyśmy i „styl polski”, którego jedność odbiłaby się w cechach wspólnych, i zarazem wielką rozmaitość jego przejawów .
W drugiej dziedzinie stylu podhalańskiego (wiki), sprzętarstwie i zdobnictwie, początki odrodzenia są nieco dawniejsze. Jak podaje dr. Eljasz Radzikowski w swojej książce o stylu zakopiańskim , pierwsze stylowe meble projektowane były podług starych wzorów w zbiorach pp. D embowskich w r. 1886 przez p. Andrzeykowiczównę, i wtedy też były w ykonane.
Ważnem dla technicznego rozwoju sprzętarstwa było istnienie Szkoły przemysłu drzewnego w Zakopanem, jakkolwiek z początku szkoła ta zajęła w obec usiłowań odrodzenia stylu, podejmowanych przez W itkiewicza i innych, stanowisko odporne. Sprzęty stylowe zapełniały nietylko domy stylowe w Zakopanem, ale zaczęły się też dość szybko dalej rozchodzić.
Robili je nietylko zakopiańscy stolarze i rzeźbiarze, ale także rzemieślnicy po miastach, chociaż niezawsze podług najlepszych wzorów. Okazała się potrzeba wydania takich wzorów dla powszechnego użytku, i w roku 1904 wyszedł pierwszy zeszyt „Stylu zakopiańskiego ” pod redakcją Witkiewicza. Zawiera on wzory mebli pokoju jadalnego, kompozycyi Witkiewicza, Brzegi, Gosienieckiego i Barabasza, dyrektora Szkoły przemysłu drzewnego w Zakopanem. Ten udział reprezentanta Szkoły w wydawnictwie Witkiewicza, jest godnym zaznaczenia szczęśliwym momentem w historii stylu. Drugim momentem ważnym , jest założenie w r. 1909 w Zakopanem Towarzystwa „Sztuka podhalańska”, w którem grupują się miejscowi działacze.
Znaczenie stylu podhalańskiego jest artystyczne i społeczne. Artystyczne – bo stworzył on nowe a wysokie artystyczne wartości, społeczne – przez to właśnie, że jest „stylem”, to znaczy powszechnym językiem form y, w spólnym , tak jak język, dla pewnej społecznej gromady. Ten zaś język form y jest swojskim , naszym , z żywej duszy ludu dobytym. Czy jest on językiem ogólnopolskim , jak tuszyli niektórzy, czy da się p orównać raczej do gwary jednej tylko gałęzi plemienia, jak twierdzą inni, to jest rzecz dość obojętna. Bo jak te gwary odrębne nie są rozbiciem jedności, ale raczej bogactwem narodowym , a w mnóstwie swoich odcieni są tą samą mową polską, w każdym odcieniu każącą się kochać na nowo, tak samo i styl podhalański. Nie potrzebuje on być ogólno – czy jedyno – polskim, dość że jest polskim.
źródło: KATALOG WYSTAWY PODHALAŃSKIEJ LWÓW, MCMXI.
